Kim quỹ yếu lược phương luận là phần tạp bệnh trong “Thương hàn tạp bệnh luận” do Y gia Trương Trọng Cảnh viết thời Đông Hán. Dưới đây là phân tích chú giải điều văn 03 trong Kim quỹ yếu lược phương luận.
- Xem thêm: Kim quỹ yếu lược: điều văn 02
Mục Lục
1. Điều văn 03
Vấn viết: Bệnh nhân (người) hữu khí sắc kiến vu diện bộ, nguyện văn kỳ thuyết. Sư viết: tỵ đầu (đầu mũi) sắc thanh, phúc trung thống, khổ lãnh giả tử. Tỵ đầu sắc vi hắc giả, hữu thủy khí, sắc hoàng giả, hung thượng hữu hàn; sắc bạch giả, vong huyết dã, thiết vi xích phi thời giả tử; kỳ mục chính viên (tròn) giả kinh (co giật) bất trị. Hựu sắc thanh vi thống, sắc hắc vi lao, sắc xích vi phong, sắc hoàng giả tiện nan, sắc tiên minh (tươi sáng) giả hữu lưu ẩm.
2. Dịch nghĩa
Đoạn này nói về vọng chẩn vùng mặt ứng dụng trên lâm sàng. Mũi được gọi là “Diện vương” bên trong ứng với tỳ do đó nó làm đại biểu cho vọng chẩn vùng mặt. Nếu mũi xuất hiện màu xanh, xanh là sắc của can, chứng kèm theo là phúc trung thống tức là can thừa tỳ. Nếu còn kèm theo rất sợ lạnh tức là thuộc dương khí suy bại. Vùng mũi xuất hiện màu hơi đen, đen là sắc của thận thủy tức là hiện tượng thận thủy phản vũ tỳ thổ do đó thuộc chủ thủy khí. Sắc vàng là chỉ mặt màu vàng chứ không đơn thuần chỉ mũi. Màu vàng là màu của tỳ, đa số do tỳ bệnh không thể tán tinh khắp nơi do đó thủy ẩm đình tụ tại giữa hung cách cho nên sắc hoàng giả hung thượng hữu hàn, hàn là chỉ về thủy ẩm. Sắc mặt trắng là do huyết sắc không thượng vinh ở mặt là chứng mất máu nhiều cho nên sắc bạch chủ vong huyết. Nếu ở người vong huyết mà sắc mặt hơi đỏ mà không phù hợp với thời tiết, khí hậu viêm nhiệt thì đây là do huyết khứ âm thương, âm bất hàm dương, hư dương thượng phù gây ra.
Mục chính viên là hai mắt trực thị không chuyển động đây là do phong tà cường thịnh, tinh khí của ngũ tạng vong tuyệt, đa số gặp ở Kinh bệnh thuộc vào bất trị chi chứng. Nhưng cần chỉ rõ từ tử hay bất trị ở các thiên trong sách đa số nói lên bệnh đã rơi vào tình thế nguy cấp chứ không phải tuyệt đối bất trị, đừng lầm lẫn.
Từ câu “Sắc thanh vi thống” về sau vẫn là luận về vọng chẩn vùng mặt. Xanh là màu của huyết mạch ngưng sáp do đó chủ thống. Màu đen là thận sắc, do lao lực nên thận tinh bất túc màu của nó lộ ra ngoài do đó chủ lao. Phong tà là dương tà đa số sẽ tùng hỏa hóa, hỏa sắc xích do đó diện xích chủ phong. Màu vàng là vàng của tỳ nếu vàng tươi sáng là thấp nhiệt uất kết, tỳ khí uất trệ đa số có kèm khó đại tiện. Diện sắc tươi sáng là trong cơ thể có thủy ẩm đình tích thượng phạm vùng mặt mà hình thành mặt mắt phù thũng. do đó biểu hiện sáng nhuận.
3. Lời bàn về điều văn 03
Nội Kinh nói: “Tinh minh ngũ sắc giả, khí chi hoa dã”, tinh hoa khí huyết của lục phủ ngũ tạng lộ ở ngoài mà biểu hiện bằng màu sắc do đó vọng sắc có thể biết tạng phủ thịnh suy, khí huyết hữu dư hay bất túc. Vọng sắc là một nội dung quan trọng trong vọng chẩn. Đoạn này lấy mũi làm đại biểu đồng thời kết hợp vọng sắc vùng mặt nhắc nhở ta khi vọng sắc phải phân chia vị trí, vì vị trí khác nhau bệnh cũng khác nhau. Đồng thời cũng kết hợp toàn bộ vùng mặt tiến hành quan sát toàn diện chứ không thể chỉ bó hẹp tại một vị trí nào. Do cùng một màu sắc nhưng chủ bệnh không thực sự giống nhau nên còn cần kết hợp bệnh tình toàn thân để phân tích, biện chứng mới toàn diện