Bài thuốc Tứ vật thang – Xuất xứ Hòa lợi cục phương – Tác dụng Bổ huyết điều huyết.
Mục Lục
1. Thành phần bài thuốc – Tác dụng chủ trị
| Thục địa 24g (quân) | Đương quy 12g (thần) |
| Bạch thược 12g (tá) | Xuyên khung (6g) |
Cách dùng: Sắc uống.
Tác dụng: Bổ huyết, hoạt huyết, điều kinh.
Chủ trị: Trị doanh huyết bị hư trệ, hoảng hốt, váng đầu, hoa mắt, ù tai, sắc mặt vàng úa, móng tay chân nhợt nhạt, kinh nguyệt không đều và các chứng bệnh thuộc huyết hư hoặc huyết hư kèm theo ứ trệ, chất lưỡi nhạt, mạch Huyền Tế hoặc Tế Sáp.
2. Phân tích bài thuốc – Ứng dụng lâm sàng
Phân tích bài thuốc
Trong bài thuốc Tứ vật thang Đương quy bổ huyết hoà huyết; Địa hoàng bổ huyết tư âm, hai vị đó đều nặng về bổ huyết; Bạch thược dưỡng huyết nhu Can; Xuyên khung hành khí ở trong huyết, là thuốc hành khí hoạt huyết, vì vậy bài thuốc này có tác dụng dưỡng huyết, hoạt huyết, kiêm cả hành khí.
Ứng dụng lâm sàng
Hiện nay bài thuốc Tứ vật thang dùng trị kinh nguyệt không đều, tử cung xuất huyết cơ năng, thai lệch, rối loạn buồng trứng, thai ngoài tử cung, xuất huyết dưới da do giảm tiểu cầu. Cũng dùng trị mề đay, vảy nến, viêm da dị ứng, đau đầu do thần kinh, đau đầu do mạch máu.
Gia gỉảm:
+ Nếu khí và huyết đều hư, có thể thêm Nhân sâm, Hoàng kỳ.
+ Nếu bị thêm huyết ứ có thể thêm Đào nhân, Hồng hoa, Bạch thược thay Xích thược gọi là ‘Đào hồng tứ vật thang’.
+ Huyết hư có hàn, thêm Nhục quế, Can khương.
+ Huyết hư có nhiệt, thêm Hoàng cầm, Đơn bì, đổi Thục địa thành Sinh địa.
+ Muôn hành huyết thì dùng Xích thược thay Bạch thược.
+ Muôn chỉ huyết thì bỏ Xuyên khung.
3. Nghiên cứu lâm sàng Tứ vật thang
+ Trị xuất huyết tử cung cơ năng: Dùng bài này (ý nói bài thuốc Tứ vật thang) gia giảm, trị 93 ca. Kết quả: khỏi 76, có kết quả 4, kết quả ít 11, không kết quả 2. Trung bình uống 8 ngày, nhiều nhất là 16 ngày (Chiết Giang trung y tạp chí, 1989, ỉ).
+ Trị rong kinh: Dùng bài thuốc Tứ vật thang gia giảm, trị 250 ca. Kết quả: Hiệu quả ít 198, có kết quả 28, không kết quả 24 (An Huy Trung y học viện học báo 1989, 3).
Dùng bài thuốc Tứ vật thang gia giảm trị 59 ca, trong đó, do phá thai, sau mổ 12 ca, sau đặt vòng 8 ca, sau khi sinh hoặc đang có thai giữa kỳ phải mổ lấy thai là 8 ca, bướu tử cung, nội mạc tử cung khác thường 8 ca, rối loạn tiền mãn kinh 13, kinh nguyệt không đều, viêm nội mạc tử cung, uống thuốc phá thai 10 ca. Kết quả: Hiệu quả ít 43, có hiệu quả 7, không hiệu quả 9. Trung bình uống thuốc, ít nhất 3 ngày, nhiều nhất 7 ngày {Hồ Bắc Trung y tạp chí 1990, 4).
+ Trị rối loạn chức năng của hoàng thể (kinh nguyệt): Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 40 ca có theo dõi. Kết quả: Đều có kết quả ít (Trung y tạp chí 1986, 10).
+ Trị thai lệch : Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 87 ca. Kết quả: khỏi hoàn toàn 78, không hiệu quả 9 (Tân y dược thông báo 1972, 10).
+ Trị viêm xoang chậu Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 154 ca. Trong đó, bị viêm cấp 5, viêm mạn 143, có 6 ca đang trong tình trạng viêm mạn thì bị viêm cấp. Kết quả: Khỏi 89, hiệu quả ít 46, có chuyển biến 8, không hiệu quả 11 (Hồ Nam y học tạp chí 1983, 4).
+ Trị sinh xong bị sốt Dùng bài thuốc Tứ vật thang gia giảm trị 153 ca. Kết quả: Khỏi 107, có hiệu quả 41, không hiệu quả 5. Thời gian điều trị ngắn nhất 3 ngày, nhiều nhất 6 ngày (Giang Tô Trung y tạp chí 1990, 8).
+ Trị phụ nữ lưng đau Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 135 ca. Kết quả: Khỏi 37, có kết quả 82, không kết quả 16 (Tân trung y 1986, 8).
+ Trị ban xuất huyết do giảm tiểu cầu: Dùng bài thuốc Tứ vật thang gia giảm trị 17 ca. Kết quả: Hiệu quá ít 12, có hiệu quả 4, không hiệu quả 1. Thời gian uống thuốc, ngắn nhất 11 ngày, nhiều nhất 53 ngày (Hắc Long Giang Trung y dược 1990, 10).
+ Trị ngứa da nơi người lớn tuổi: Dùng Tứ vật thang’ gia giảm trị 45 ca. Kết quả: Khỏi 26, có kết quả ít 17, không kết quả 2 (Thiểm Tây Trung y 1990, 2).
+ Trị mề đay Dùng ‘Tứ vật thang gia’ giảm trị 51 ca. Kết quả: Hiệu quả ít 28, có kết quả 12, không kết quả 11. Thời gian điều trị ngắn nhất 3 ngày, nhiều nhất 10 ngày (Thượng Hải trung y dược tạp chí 1965, 8).
+ Trị bạch biến, ngân tiêu Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 10 ca. Kết quả: Khỏi 2, có kết quả 7, không kết quả 1. Thời gian uống thuốc, ngắn nhất 4 ngày, nhiều nhất 49 ngày (Chiết Giang Trung y dược tạp chí 1965, 2).
+ Trị mụn cóc, mụn cơm Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 67 ca. Kết quả: Khỏi hoàn toàn. Thời gian uống thuốc ít nhất 2 ngày, nhiều nhất 12 ngày (Thiểm Tây trung y 11, 1986).
+ Trị tửu tao tỵ, Mũi lở đỏ: Dùng Tứ vật thang’ gia giảm trị 40 ca. Kết quả: Hiệu quả ít 18, Có hiệu quả 14, không hiệu quả 8. Thời gian điều trị, ngắn nhất 18 ngày, nhiều nhất 60 ngày (Thiểm Tây Trung y hàm thụ 1987, 5).
+ Trị đầu đau do thần kinh : Dùng Tứ vật thang’ gia giảm trị 79 ca. Kết quả: Khỏi 19, hiệu quả ít 32, có hiệu quả 24, không hiệu quả 4. Thời gian uống thuốc, ít nhất 10 ngày, nhiều nhất 30 ngày (Thiểm Tây trung y 1989, 7).
Dùng Tứ vật thang gia giảm trị 24 ca. Kết quả: Khỏi 20, hiệu quả ít 4 (Thiểm Tây trung y dược 1986, 11).
+ Trị viêm khớp do phong ôn: Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 100 ca. Kết quả: Khỏi 58, đỡ 42. thời gian uống thuốc ít nhất 10 ngày, nhiều nhất 60 ngày (Tân trung y 1977, 4).
+ Trị thận viêm cấp, mạn: Dùng bài thuốc Tứ vật than’ gia giảm trị 200 ca. Trong đó, 50 ca cấp tính, 150 ca mạn tính. Kết quả: Thận viêm cấp và mạn đạt 90%. Thận viêm mạn đạt 72,58% (Trung tây y kết hợp nghiên cứu tư liệu 1980, 16).
Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 42 ca. trong đó 5 ca cấp tính, 33 ca mạn tính, thận viêm kèm xuất huyết da 4 ca. Kết quả: Thận viêm cấp đạt 60%, Thận viêm mạn đạt 39,4%. Thận viêm kèm ban xuất huyết dị ứng đều khỏi hoàn toàn (Trung Hoa nội khoa tạp chí 1987, 1).
+ Trị tiểu ra máu đặc phát Dùng ‘Tứ vật thang’ gia giảm trị 3 ca. Kết quả: Khỏi toàn bộ (Chiết Giang trung y dược 1976, 2)
+ Trị trẻ nhỏ bị tử điến do dị ứng: Dùng ‘Tứ vất thang’ gia giảm trị 25 ca. Kết quả: Khỏi toàn bộ. Ngắn nhất 14 ngày, nhiều nhất 15 (Hồ Bắc Trung y tạp chí 1988, 6).
4. Trích dẫn y văn bài thuốc Tứ vật thang
> Trương Bỉnh Thành nói; “Người ta sống được là nhờ khí với huyết, thầy thuốc trị bệnh cũng trị khí huyết mà thôi”. Cho nên tất cả các bài thuốc bổ khí đều từ Tứ quân’ mà hoá ra; Tất cả các bài thuốc bổ huyết đều từ bài ‘Tứ vật’ biến hoá ra. Bổ khí nên tìm ỏ Tỳ Phế, bổ huyết nên tìm ở Can Thận. Địa hoàng vào Thận tráng thuỷ bổ âm, Bạch thược vào Can liễm âm ích huyết, hai vị là vị chính để bổ huyết. Chứng huyết hư hay trệ, kinh mạch không thông, lại sợ Địa, Thược tính thuần âm, không có khả năng ôn dưỡng lưu động, cho nên phải thêm Đương quy, Xuyên khung cay thơm, ôn nhuận, hay dưỡng huyết mà thông hành khí ở trong huyết, làm cho huyết chạy điều hoà. Tóm lại, bài này điều lý tất cả các chứng về huyết, đó là sở trường của nó. Nếu bệnh thuần thuộc âm hư, thiếu huyết, nên tư âm giáng hỏa thì Quy, Khung tính hành tán lại không nên dùng (Thành phương tiện độc).
> Bài này là bài thuốc chủ yếu trong thuốc dưỡng huyết, lại là bài thuốc điều hoà kinh nguyệt cần thiết, đồng thời có thể gia giảm mà dùng với các chứng thai tiền, sản hậu. Nhưng cần nói rõ, là nói về bổ huyết thì sự sinh thành của huyết bắt nguồn ở khí hoá. Nếu như ra huyết quá nhiều, hít thở suy yếu, thì lại nên theo ý nghĩa: ‘huyết thoát thì bổ khí’, mà trọng dụng những vị bổ khí, ích khí để sinh huyết; Nếu vẫn dùng bài này để bổ huyết thì không đúng với bệnh tình. Ngoài ra như người vốn Tỳ Vị dương hư, ăn ít, đại tiện lỏng, thì vị Địa hoàng, Bạch thược đều thuộc về âm dược, lại không nên đùng.
> Bài này ( ý nói thuốc Tứ vật thang) trên lâm sàng, nếu kèm khí hư thì có thể thêm Sâm, Kỳ; kèm có ứ huyết có thể thêm Đảo nhân, Hổng hoa; nặng thì có thể thêm Đại hoàng, Mang tiêu; huyết hư và có hàn, thêm Nhục quế, Bào khương; huyết hư mà nhiệt, thêm Hoàng cầm, Đơn bì; muốn hành huyết thì bỏ Bạch thược; muốn chỉ huyết thì bò Xuyên khung (Thượng Hải phương tễ học).
Nguồn: L/y Hoàng Duy Tân
Xem thêm: