Bài thuốc Đạo xích tán – Xuất xứ Tiểu nhi dược chứng trực quyết – Chủ trị Tâm kinh hoả nhiệt chứng.
Mục Lục
1. Thành phần bài thuốc – Tác dụng chủ trị
| Sinh địa (quân) | Mộc thông (quân) |
| Cam thảo tiêu (tá sứ) | Lượng bằng nhau |
Cách dùng: Tán bột, trộn đều, mỗi lần uống 12g. Lấy 1 chén nước, cho Trúc diệp (thần) vào sắc cạn còn khoảng 5 phân, uống nóng sau bữa ăn.
Có thể chuyển thành thuốc thang sắc uống
Tác dụng. Thanh tấm, lợi thấp.
Chủ trị: Trị Tâm kinh nhiệt thịnh, miệng khát, mặt đỏ, người nóng bứt rứt, miệng lưỡi lở, tiểu ít, đỏ, có lúc tiểu buốt.
2. Phân tích bài thuốc – Ứng dụng lâm sàng
Phân tích bài thuốc: Sinh địa thanh nhiệt, lương huyết, dưỡng âm là chủ dược; Mộc thông, Trúc diệp, thanh Tâm giáng hoả, lợi tiểu; Cam thảo tiêu thanh nhiệt, tả hoả và điều hoà các vị thuốc.
Ứng dụng lâm sàng : Bài này có thể dùng trị viêm lở miệng do tâm kinh nhiệt thịnh.
Gia giảm :
+ Nếu Tâm phiền nhiệt, bứt rứt, thêm Hoàng liên, để thanh Tâm hoả.
+ Tiểu buốt, tiểu ra máu, thêm Hạn liên thảo, Tiểu kế, Cù mạch đế thanh nhiệt lương huyết, thông lâm.
+ Viêm bể thận cấp, tiểu tiện nhiều lần, đau, thêm Tiểu phượng vĩ thảo, Trân châu mẫu, Bạch mao căn để tăng tác dụng thanh nhiệt, lợi thuỷ.
3. Trích dẫn ý văn bài thuốc Hoàng liên giải độc thang
+ Quý Sở Trọng nói: Nội kinh gọi hai thứ tinh kết lại là thần. Như vậy Thần là chất dịch đặc biệt ở trong tâm chân khí, trong thận để nuôi dưỡng, cho nên tâm dịch giao xuống mà hoả tự giáng; Thận khí đun lên mà thuỷ tự sinh, tiên hiền lấy bài ‘Sinh mạch’ để cứu tân dịch, là trị gốc không trị ngọn vậy; ‘Đạo xích tán’ thanh tả hoả, là trị ngọn để củng cố gốc. Họ Tiền (Ất) chế ra bài này có ý muốn kiềm chế tâm hoả vượng, trước phải bổ can thận; Sinh địa hoàng mát mà hay bổ thẳng xuống hạ tiêu, bồi bổ thận thuỷ, thận thuỷ đầy đủ thì tâm hoả tự giáng. Lại sợ can mộc vận hành hay sinh ra hoả, giúp cho tà khí, làm hại thổ mà hao tổn chính khí, cho nên dùng Cam thảo tiêu là tá, đi xuống làm hoà hoãn thế cấp bức của can mộc, tức là tả tâm hoả thực; đồng thời trị trong âm hành đau, lại dùng Mộc thông để thông trệ ở tiểu trường, tức là thông tâm hoả bế uất, như vậy là trị một được hai. Bài Tả tâm thang’ dùng Hoàng liên để trị thực tà, thực tà thịnh thì mộc khí hữu dư, tả can để thanh mẹ vậy. Bài ‘Đạo xích tán’ dùng Địa hoàng để trị hư tà, hư tà thì trách thuỷ không đủ, làm mạnh thuỷ để chế hoả. Bài này mát mà bổ, so với những bài đắng, hàn, công phạt vị khí, thương tổn sinh khí thì khác nhau xa vậy (Danh y phương luận).
+ Nhiệt thịnh ở tâm kinh, hoả bốc ở phần trên, cho nên miệng khát, mặt đỏ, hoặc trong miệng lở loét. Tâm và tiểu trường có quan hệ biểu lý, tâm chuyển nhiệt đến tiểu trường, cho nên tiểu tiện vàng đỏ, khi đi tiểu thì đau buốt. Sách ‘Y tông kim giám’ ghi: “Bài này là thuỷ hư mà hoả không thực thì nên dùng lợi tiểu tiện, sẽ không làm hại âm t tả hoả mà không phạt đến vị dương; nếu tâm kinh thực nhiệt, cần thêm Hoàng liên. Nhiệt nhiều, thêm Đại hoàng, cũng tà phép rút củi dưới đáy nổi vậy”. Bài này thêm Xa tiền tử, Huyết dư thán, A giao, trị huyết lâm. Sách ‘Chứng nhân mạch trĩ dùng bài này thêm Thăng ma, Hoàng liên, Đơn bì, gọi là bài ‘Thăng ma thanh vị thang’, có ý dùng Thăng ma để giải độc, phát sởi ra, Hoàng liên để thanh nhiệt, Đơn bì để lương huyết tán ứ, đối với chứng Tâm Vị đều nhiệt, ban sởi khó mọc ra, có thể dung được (Thượng Hải phương tễ học).
+ Đạo xích tán’ là bài thuốc số một trị kinh Tâm nhiệt. Sách ‘Mạch chứng’ quyển thượng viết: ‘Chứng Tâm thực, Tâm khí thực, thích nằm ngửa dùng Tả tâm thang’ vì vị Hoàng liên là chủ dược. Chứng trẻ em nằm úp và nằm ngửa là hai chứng trạng khác nhau, ‘Đạo xích tán’ không thuộc kinh Tâm thực hoả, do đó trong bài không có Hoàng liên là điểm khác. Quyển thượng, mục ‘Nội chứng’ viết : ‘Đỏ là Tâm nhiệt, dùng ‘Đạo xích tán’, đỏ nhạt là Tâm hư nhiệt, dùng ‘Sinh tê tán’. Điều văn nói rằng Tâm nhiệt và Tâm hư nhiệt chỉ là tương đối, do đó chủ trị của ‘Đạo xích tán’ và Tâm hư có phân biệt.
Phân tích theo cách lập bài thuốc thì Sinh địa vị ngọt đắng, lạnh, vào kinh Tâm thanh nhiệt lương huyết, vào Thận tư dưỡng âm dịch. Nếu Thận thủy đầy đủ thì thông giao Tâm dương, Tâm hoả giáng xuống. Mộc thông vị đắng lạnh, thanh nhiệt kinh Tâm, thông lợi Tiểu trường, dẫn nhiệt đi xuống Do đó Sinh địa hoàng trị hư nhiệt, Mộc thông trị thực hoà. Nếu kinh Tâm thực hoả phải dùng Mộc thông làm quân, đắng lạnh thanh Tâm dẫn nhiệt đi xuống, có thể không dùng Địa hoàng hoặc dùng ít để tránh nê trệ. Nếu kinh Tâm hư nhiệt phải dùng Sinh địa làm chủ dược, để tư âm thanh nhiệt. Có thể không dùng Mộc thông hoặc dùng ít để tránh tổn thương âm. Trong bài dùng Mộc thông, Sinh địa lượng như nhau. Vì vậy xem xét chứng và dùng thuốc không thể biết Tâm nhiệt hư thực (Trung y vấn đối).
4. Bài ca Đạo xích tán
| ‘Bạo xích’ Sinh địa dữ Mộc thông,
Thảo sao, Trúc diệp, tứ ban công, Khẩu my, lâm thống tiểu trường hoả, Dẫn nhiệt đông quy tiểu tiện trung. |
‘Đạo xích’: Sinh địa với Mộc thông,
Thảo tiêu, Trúc diệp bốn bề công, Miệng đau, tiểu buốt, Tiểu trường hoả, Đưa nhiệt ra đường tiểu tiện chung. |
Nguồn: L/y Hoàng Duy Tân
Xem thêm: