Vị thuốc Xích thạch chi – Tên gọi: Cao mà ngưng đọng gọi là chi vật này tính dính, cấu kết chặt ở đỉnh là rất lâu. Đây là kiêm cả thể dụng mà gọi vậy.
– Tên đời cổ: Ngũ sắc thạch chi (Bản kinh).
Mục Lục
1. Bộ phận dùng, thu hái và bào chế
– Bộ phận dùng: Xích thạch chi là khoáng vật loại silicat chứa chất. Ở nước ta có nơi dùng son mực
– Hình thái: Xích thạch chi sắc đỏ chất nhầy mà mịn trơn, có tính dính.
– Chủng loại: Loại sắc đỏ gọi là xích thạch chi, cũng gọi là xích phù. Sắc trắng là bạch thạch chi, cũng gọi là bạch phù. Lại còn gọi là tùy kỳ bá. Loại sắc đen là hắc thạch chi, cũng gọi là hắc phù. Lại gọi là thạch hắc thạch niết. Sắc vàng là hoàng thạch chi cũng gọi là hoàng phù. Sắc xanh là thành thạch chi, cũng gọi là thanh phù.
– Thu hái: Quanh năm
– Cách chế: Khi dùng xích thạch chi, nghiền như bột, nước mới múc phi qua 3 lần, phơi khô dùng. Lý Thời Trần nói: Cũng có loại nung lửa rồi thủy phi vậy.
2. Vị thuốc Xích thạch chi theo Đông y
– Tính chất: Ngọt, chua, cay, rất ấm không độc.
– Quy kinh: Vào kinh vị, đại tràng.
– Công hiệu: Sáp xít ruột ngừng tả lỵ, hòa doanh, chữa sương đãng, dùng làm thuốc thu liễm.
– Chủ trị: Chữa bụng đau, ruột tích, đi ly ra trắng đỏ, tiểu tiện lợi, cùng mụn nhọt, lở loét trĩ, con gái băng huyết, rò rỉ ra của mình, khó đẻ, rau thai không ra, uống lâu bố tủy đẹp nhan sắc, ích trí khôn, không đói, nhẹ mình sống lâu.
* Cách dùng lượng dùng:
Uống trong Sắc uống 12g-16g/ngày. Hoặc Vào hoàn tán,
Dùng ngoài: Nghiền nhỏ Xoa hoặc đắp.
* Kiêng dùng:
+ Người có thấp nhiệt tích trệ kiêng dùng.
+ Đàn bà có mang cần thận khi dùng.
+ Ghét đại hoàng, tùng chi, sợ nguyên hoa, hoàng cảm, đại hoàng, quán quế.
+ Bản thảo kinh sơ: Người hỏa nhiệt đột ngột rót xuống không nên dùng. Khí hư đa phần do thấp nhiệt, theo phép nên kỳ, hạ lỵ ra tích trắng không nên dùng.
Vị thuốc Xích thạch chi
3. Từng thời đại đã dùng để chữa
1) Đời Đường. Ngõa Quyền dược tính bản thảo bàn vệ xích thạch chi rằng: Bổ 5 tạng hư thiếu.
2) Đời Minh.
a/ Lý Thời Trân bản thảo cương. mục bàn về kích thạch chi rằng:
Bổ máu cho tim, sinh cơ nhục, hậu tràng vỵ, trừ thủy thấp, thu lòi dom.
b/ Mậu Hy Ung bản thảo kinh sơ bàn về kích thạch chi rằng:
Xích thạch chi vị ngọt, chua cay, khí rất ấm, không độc, khí mỏng vị hậu vào kinh thủ dương minh đại tràng kiêm vào kinh thủ túc thiếu âm.
Kinh nói:
Sáp có thể trừ thoát, đại tiểu tràng sau khi đi đại tiện bị hư thoát[mfn]Không phải thuốc sáp không lấy gì bền chặt được.[/mfn], Cho nên chủ trị bụng đau, tích rắn Ở ruột, cùng với tiểu tiện lợi, con gái băng huyết rò rỉ ra của mình vậy. Ngọt ấm có công hiệu vào máu ích máu, cho nên chủ nuôi khí của tâm, cùng với ích tinh bổ tủy, đen nhan sắc vậy. Máu đủ thì mất tự sáng, khí của tâm thu nhiếp thì được nuôi mà đi xuống giao với thận cho nên có công năng như trên vậy.
Ung thư xưa gọi là mụn nhọt, mụn nhọt là do doanh khí không theo, cho nên mới sinh ra sang trí, đó là do tràng vị thấp nhiệt gây ra, ngọt ấm có thể thông sướng huyết mạch mà đi xuống, có thể điều trừ thấp nhiệt, cho nên chủ trị vậy: Còn chủ trị khó đẻ, rau thai không ra ấy lấy ý là vật này thể nặng đi xuống mà chua cay có thể hóa máu xấu, máu xấu hóa thì bào thai không có mối lo trở trệ vậy.
Ông Đông Viên bảo rau thai không ra thuốc sáp có thể cho ra được đó là nghĩa này. Không đói, nhẹ mình, sống lâu đó là phép của các người phương sĩ luyện ăn vậy. Nói chung tiết tả, ly, tràng tích, lâu ngày thì hạ tiêu hư thoát không thể đóng kín chứa chát lại. Loại thuốc cố sáp khác phần nhiều nhẹ nổi không thể dẫn xuống, chỉ có thạch chi thể nặng mà sáp xít thẳng vào phần âm của hạt tiêu, cho nên làm thuốc chủ yếu chữa lợi lâu, tiết tả, tích trệ vậy.
3) Đời Thanh, Hoàng Cung Tủ bản thảo cầu chân bàn về xích thạch chi rằng:
Xích thạch chi cùng vũ dư lượng, anh túc sác đều là thuốc thu sáp cố thoát, nhưng túc sác thì thế nhẹ, hơi lạnh. Công của nó chỉ vào phần khí thu liễm phế, xích thạch chi thì ngọt sáp chất nặng, sắc đỏ có thể vào phần máu ở hạ tiêu để bền chặt thoát, cùng với kiêm chữa vỡ lở, ỉa chảy, vít miệng, lớn thịt sinh cơ vậy. Vũ dư lương ngọt vốn tính sáp, còn nặng thì hơn cả thạch chi, nên có chuyên công chủ về sáp. Điều nói chấn trụy, cuối cùng là nhường cho sức của vũ dư lượng vậy. Đó cái ích của thạch chi thì có thể ích khí sinh cơ, cái chua của thạch chi thì có thể ngừng ra máu mà bền chặt ở dưới. Đến như nói có thể sáng mắt ích tinh cũng là tinh huyết đã thoát, được cái đó thu và bền chặt lại (cố liễm) mà thấy sáng mắt ích tinh vậy. Thúc đẻ ra thai cũng là vị kiêm cay ấm, hóa máu xấu, máu xấu đi thì rau thai cùng thai tự không ngăn trở vậy. Cho nên nói rằng: bền chặt ruột có công năng thu liễm, ra thai, lậu thai mà không có cái tẩy rửa đưa đẩy mạnh.
Loại mịn nhày, dính lưỡi là tốt, đó vào phần máu, trắng vào phần khí, nghiền bột thủy phi rồi hãy dùng.
4. Phối hợp ứng dụng Xích thạch chi
1) Trị trẻ con cam tả.
Dùng bột xích thạch chi nước cơm điều uống 2g. Lập tức khỏi.
Nếu thêm Kinh khung[mfn]Kinh khung tức là tây khung, mà là khung là khung cùng mà sản xuất ở Hiệp Tây Trung Quốc. Nếu không 2 lấy đoạn cuối của xuyên khung mà thay vào[/mfn] lượng bằng nhau càng tốt.
2) Trị đại tràng lạnh trơn, đái ra tinh dùng:
Xích thạch chi, Can khương, đều 1 lạng (32g); Hồ tiêu 16 gam, dấm hoàn viên bố hạt ngô, mỗi lần uống vào lúc dùng nước cơm điều uống 50 – 70 viên. Có người mắc bệnh này dùng thuốc nóng uống đến 12kg mà không công hiệu. Bảo cách này uống 4 tễ mà yên. (Khẩu thị phương)
3) Trị đi lỵ ra vật trắng đỏ
Dùng bột Xích thạch chi uống 1 đ.cân (3,2 gam) . (Phổ tế phương).
4) Trị ly lạnh bụng đau, đi ỉa ra vật như óc cá
Dùng: Đào hoa hoàn, gồm: Xích thạch chi nung; Can khương nướng. Lượng bằng nhau nghiền nhỏ, nấu bánh hoàn viên tùy tuổi lớn nhỏ cho uống, ngày 3 lần. (Hòa tễ cục phương)
5) Trị người già lý khí hư lạnh
Dùng: Xích thạch chi 160 gam thủy phi; Miến trắng 190 gam, cho nước nấu chín, rồi cho tương lắm làm canh, lúc đói uống 3 – 4 lần thì khỏi. (Dưỡng lão phương)
6) Trị thương hàn sinh đi lỵ ra máu mủ không ngừng
Dùng Thang đào hoa làm chủ mà chữa. Xích thạch chi 320 gam, một nửa để nguyên một nửa tán nhỏ; can khương 32g; gạo nếp nửa cân (500g) nước 7 lít, nấu chín gạo bó bã, mỗi lần uống 0,7 lít rắc một thìa cà phê bột vào. Ngày 3 lần, khỏi thì thôi. (Trọng Cảnh Phương)
7) Trị sau lỵ lòi dom
Dùng: Xích thạch chi, Phục long can nghiền nhỏ đắp một phương thêm phèn chua. (Tiền thị tiểu nhi phương)
8) Trị phản vụ ăn vào lại nôn ra
Loại xích thạch chi rất tốt, viên với mật bằng hạt ngô, mỗi lần uống lúc đói điều nước gừng uống 10 – 20 viên. Trước lấy nhân ba đậu 1 hạt, chớ cho vỡ ra, lấy nước rãi nuốt sau đó sẽ uống thuốc. (Thánh huệ phương)
9) Trị đờm ẩm nôn ra nước, không kể thời tiết nào, nguyên nhân do uống lạnh quá mức, bèn khiến cho tỳ vị khí yếu, không thể tiêu hóa chất ăn uống, ăn uống vào vị đều biến thành nước lạnh lại nôn ra không dừng;
Dùng Xích thạch chi tán làm chủ yếu mà chữa. Xích thạch chi 320 gam gia rây kỹ uống 1 thìa cà phê, dùng rượu điều thuốc, dần tăng đến 3 – 7 thìa, uống hết 1 cân đời xưa (320 gam) thì suốt đời không nôn nữa, nước đờm không nôn ra nữa. Lại không đi lỵ, bổ 5 tạng, khiến người béo khỏe, có người đờm ẩm, uống mọi loại thuốc không khỏi, dùng thuốc này bèn khỏi. (Thiên kim dực phương).
10) Trị đau tim đau suốt ra sau lưng
Dùng: Xích thạch chi; Can khương; Thục tiêu đều 4 phân; Phụ tử nướng 2 phân; Ô đầu nướng 1 phân.
Nghiền nhỏ, viên với mặt bằng hạt ngô, trước khi ăn uống 1 viên, rồi dần tăng thêm lên. (Kim quĩ phương)
11) Trị kinh ra quá nhiều dùng:
Xích thạch chi, Phá cố chỉ đều 32 gam, mỗi lần uống 7gam, nước cơm điều uống. (Phổ tế phương).
12) Trị tiểu tiện không cầm
Dùng Xích thạch chi nung, Mẫu lệ nung đều 100 gam, muối 33 gam nghiền nhỏ, hoàn viên to bằng hạt ngô. Mỗi lần nước muối điều uống 15 viên. (Phổ tế phương)
Nguồn: L/y Hy Lãn
Xem thêm: