Vị thuốc Ngó sen (Ngẫu tiết). Còn gọi: Quang ngẫu tiết (Giang Tô thực dược chí). Ngẫu tiết ba (Trung dược chi). – Tên khoa học: Nelumbo nucifera gaertn.
Mục Lục
1. Bộ phận dùng, thu hái và bào chế
– Bộ phận dùng: Là đoạn vùng đất của thân rễ sen, thuộc họ Thụp liên (Nymphacaceae).
– Hình thái vị thuốc
Ngó sen phơi khô, biểu hiện hình trụ tròn ngắn, dài ước 2 – 4cm, đường kính độ chừng 2 cm. Mặt ngoài sắc nâu vàng đến sắc nâu đen vùng đất ở giữa hơi bành to ra, trên đó có rất nhiều râu rễ còn sót cùng ngấn sẹo rễ, có lúc có thể thấy lá vảy còn sót sắc nâu hồng tối, mặt ngoài vùng khoang đốt có ngấn chạy dọc, cắt ngang mặt đoạn giữa có thể thấy lỗ tròn tương đối nhỏ, xung quanh ước có 8 lỗ lớn. Thể nhẹ, vùng đốt chất cứng khó bẻ gãy. Khi không, vị hơi ngọt sáp. Dùng vùng đốt sắc nâu đen hai đầu sắc trắng, khô ráo, không râu rễ bùn đất là tốt. Loại này ta có nhiều chưa chú ý khai thác làm thuốc.
– Bào chế:
Ngẫu tiết thán là than ngó sen: Lấy ngó sen sạch đặt trong nồi sao đến lúc mặt ngoài hiện sắc đen, bên trong đều hiện sắc vàng già, phun qua nước trong, lấy ra, phơi khô là được.
Vị thuốc Ngẫu tiết
2. Vị thuốc ngẫu tiết theo Đông y
– Tính vị: Ngọt sáp, bình, không độc.
– Vào kinh: Bản thảo toát yếu: Tâm, vị, can.
– Công dụng chủ trị: Ngừng máu tan ứ. Trị ho máu, nôn máu, máu cam, đái máu, ỉa ra máu, lỵ ra máu, băng huyết.
+ Dược tính luận: Giã nước, chủ trị nôn máu không ngừng, miệng mũi đều trị.
+ Nhật hoa tử bản thảo: Giải nhiệt độc, tiêu máu ứ, sau đẻ do máu mà buồn bực, hợp cùng địa hoàng tươi giã vắt nước cho vào cùng rượu nóng, tiểu trẻ uống.
+ Điền nam bản thảo: Trị đàn bà băng huyết, đái đục lạnh. .
+ Cương mục: Có thể ngừng ho ra máu, nhổ ra máu, đái rắt ra máu, đái máu, ỉa máu, ly máu, băng huyết.
+ Cương mục thập di: Bột ngó sen, mở cách mô, bổ eo lưng thận, hòa huyết mạch, tan máu ứ, sinh máu mới; sau để cùng nôn máu ăn vào càng tốt,
+ Bản thảo tái tân: Mát máu nuôi máu lợi thủy thông kinh,
* Cách dùng lượng dùng:
Uống trong: Sắc uống 8g – 12g ngày. Giã nước hoặc cho vào thuốc tán.
Chú ý: Thuốc sống có tác dụng hóa ứ chỉ huyết mạch. Thuốc tươi có tác dụng lương huyết chỉ huyết mạch. Thuốc có dạng than, có tác dụng thu liễm chỉ huyết mạch
3. Phương thuốc chọn lọc
1) Trị thốt nhiên đột ngột nôn ra máu:
Ngó sen 7 cái; Đỉnh lá sen 7 cái. Cùng một bóp cho thấu, nước 2 bát sắc còn 1 bát, bỏ bã uống ấm. Hoặc nghiền nhỏ hòa mật uống. (“Thánh huệ phương” Song hà tán)
2 Trị ngã ngựa ứ máu, tích ở ngực bụng, nhổ ra máu không kể được:
Dùng ngó sen tươi giã nhừ vắt lấy nước hòa rượu uống, có công hiệu, lượng tùy tình hình bệnh mà dùng. (Bản thảo dựng ngôn)
3) Trị mũi ra máu không ngừng: Ngó sen giã nhừ vắt lấy nước uống, đồng thời rỏ vào trong lỗ mũi. (Cương mục)
4) Trị đại tiện ra máu: Ngó sen phơi khô nghiền nhỏ, nhân sâm, mất trắng sắc nước điều uống 2 đ.cân ngày 2 lần.(Toàn ấu tâm giám)
4. Các nhà bàn luận
1) Bản thảo dựng ngôn:
Ngó sen, tiêu máu ứ, thuốc làm ngưng máu đi càn vậy, Na Nguyên Bích nói: Nhật hoa tử chữa sau đẻ do huyết buồn bực bụng chướng, giã nước, cùng tiểu trẻ nóng uống, có công hiệu, bởi lẽ trong ngừng có tan đi vậy. Lại phương của Thời Trân trị ho ra máu, nôn ra máu, thổ máu, ỉa máu, đái máu, đái rắt ra máu, băng huyết mọi chứng. Vào với “tứ sinh ẩm” “ Thang điều doanh” đó cũng là cái khéo dùng vừa hành vừa ngừng cùng thông vậy,
2) Y lâm toát yếu:
Ngó sen, ngừng nôn, máu cam, đái rắt, lỵ mọi chứng về máu, ngọt có thể bổ trung, mặn có thể mềm rắn trừ ứ, sáp có thể thu tan, bền chặt tinh, lại lấy nghĩa thông mà có tiết chế vậy.
5. Các vị thuốc khác từ Ngó sen
Bột Ngó sen (Ngẫu phấn)
Đây là thân rễ đẫy mẫm gia công chế thành tinh bột.
– Tính vị: Y lầm toát yếu: Ngọt mặn, bình.
– Công dụng chủ trị: Ích huyết, ngừng máu, điều trung mở vị. Trị hư tổn mất máu, tả lỵ ăn ít.
+ Bản thảo thông huyền: An thần, mở vị.
+ Bản kinh phùng nguyên: Trị hư tổn mất máu, nôn, ly, la ra máu. Lại trị huyết lỵ miệng cấm không thể ăn được, luôn uống thì phân kết tự ra, khí vụ tự mở, bèn có thể tiến ăn.
+ Cương mục thập di: Điều trung mở vị, bổ tủy thêm máu, thông phần khí, thanh nóng ở phần biểu, thường ăn thì an thần sinh trí tuệ, giải nắng sinh tân dịch, tiêu ăn ngừng tả.
* Cách dùng: Uống trong nước sôi hòa đường uống.
Các nhà luận bàn: Cường mục thập dị bàn rằng: Ngó sen rất có thể hoà doanh vệ sinh tân. Cương mục chép: ngó sen tác dụng hạ ngừng, lọc bột để nấu ăn, nhẹ mình, sống lâu, mà không biết công dụng càng chuyên ích huyết ngừng máu vậy. Phàm các loại chứng đều không kiêng, có thể uống.
Thân rễ ngó sen nhỏ (Ngẫu mật)
– Còn gọi: Mật (Nhĩ nha). Ngẫu ty thái (Cương mục).
– Tính vị: Ngọt, bình không độc.
– Công dụng chủ trị: Giải phiền độc, hạ máu ứ. Công cùng ngó sen giống nhau.
Nguồn: L/Y Hy Lãn
Xem thêm: