Vị thuốc Toàn yết còn gọi là Bọ cạp. Bọ cạp từ chữ Hán gọi là yết. Yết là loại trùng độc, độc của nó ở đuôi, cho vào thuốc dùng đuôi thì gọi tên là: kết vĩ, hoặc kết tiêu. Nếu dùng cả con thì gọi là “toàn yết”.
– Tên khoa học: Bọ cạp của ta: Buthus martensii karsch. Thuộc họ: Bọ cạp (buthidae)
– Bọ cạp nước ta thuộc chi Buthiurus hoặc chi Heterometrus.
– Bọ cạp Trung Quốc: – Tên nước ngoài là: Scorpiones (La Tinh) Scorpion (Anh). Thuộc loài tri thù (Arachnoidea)
Mục Lục
1. Bộ phận làm thuốc, thu hái và bào chế
– Bộ phận dùng: Dùng cả con hoặc riêng đuôi con Bọ cạp(Buthus sp.), họ Bọ cạp (Buthidae).
– Hình thái
+ Loài bọ cạp buthidae là 1 loài có đốt, thường sống dưới hòn đá hoặc khe vách. Đầu và ngực ngắn. Bụng tương đối dài hơn, phía dưới của bụng thót lại và dài. Cuối cùng có ngòi mang nọc độc.
+ Loại bọ cạp Scorpiones Trung Quốc thì: bộ ngực và đầu ngắn, bụng tương đối dài, bộ phận sau bụng hẹp mà lại dài hơn. Cuối cùng có vòi độc.
Toàn thân gồm 13 đốt, trong đó bộ phận sau bụng có 6 đốt, 2 mắt, ở giữa đầu còn có 4 mắt đơn, có 4 đôi chân, cuối cùng có móng, râu để sờ dài và to, có thể đốt chấm người. Toàn thân dài 2 – 3 thốn đến 5 thốn, lớn nhỏ tùy theo nơi sinh sản khác nhau, màu sắc có đỏ, cánh dán, xanh, đen nhiều loại. – Bọ cạp dùng râu sờ của nó để bắt sâu bọ khác rồi dùng mộm cắn, hoặc lấy bộ phận sau bụng vật ngược chuyển lên đầu dùng vòi nọc độc chìm giết đi. Vòi độc ở cuối đuôi, rất ghê gớm không tưởng được. Người bị đốt sưng đau đến chết được, đó là loài động vật có đốt rất đáng sợ.
– Cách chế
Theo dược điển TQ thì thu nhặt i không kể mùa nào, bắt được đều lấy lửa bức chết khô dùng. Ở nước ta hay bắt vào mùa xuân và hạ, bắt được cho ngay vào chậu nước trong sạch, hoặc pha muối từ 30 – 50% số lượng bọ cạp bắt được. Đậy vung lại đun từ 3:4 giờ cho đến lúc cạn nước, lấy ra phơi mát cho khô, không phơi nắng.
2. Thành phần hóa học.
Trong bọ cạp có chất độc gọi là Katsutoxin (có tác giả goi buthotoxin), đây là một chất protit có cacbon, hydro, oxy, nitơ và sunfua. Đặc tính của nó đối với thần kinh gần giống tính độc của nọc rắn. hay nọc độc 1 số con vật khác.
Pha loãng có tác dụng kích thích tim ếch và mèo, nhưng nếu đặc quá thì lúc đầu có tác dụng kích thích sau tê liệt.
Ngoài Katsutoxin ra, trong bộ cạp còn có trimetylamin, betsin, taurin, axit panmitic, axit stearic, cholesterol, lexitin và các muối amon khác.
Vị thuốc Toàn yết
3. Vị thuốc Toàn yết theo Đông y
– Tính chất: Ngọt, cay, bình, có độc, quy kinh Can.
– Công dụng: Trừ phong. trị kinh, dùng làm về thuốc trị 5 chứng cam, kinh phong.
– Chi trị: Mọi loại phong ẩn chẩn, cùng trúng phong bán thân bất toại, miệng mắt méo lệch
nói lắp, ngọng, chân tay co quắp. Trấn kinh chữa trẻ kinh phong uốn ván.
– Ứng dụng lâm sàng:
+ Chữa co giật: Liệt nửa người do tai biến mạch não, trẻ em co giật, uốn ván.
+ Chữa đau khớp, đau dây thần kinh.
+ Chữa đau bụng do lạnh, đau lan ra hai bên sườn.
+ Chữa mụn nhọt, dị Ứng, chảy mủ tai, trĩ, rắn cắn.
* Lượng dùng: Toàn yết 2 – 4 con. Yết vĩ: 3 – 8 cái.
* Kiêng kỵ: Phàm người hư mà không thực trúng phong tà thì cấm dùng.
4. Từng thời đại đã dùng chữa
– Đời Minh. Lý Thời Trang chữa trẻ con kinh giản phong người lớn ho, sốt rét, tai điếc, sán khí, mọi phong lớ, con gái ra khi hư, âm hộ lồi.
Mậu Hy Ung nói: Bọ cạp ngọt cay có độc, song xét về công dụng nên là cay nhiều ngọt ít, khí ấm, vào kinh túc quyết âm can, mọi thứ phong gây xây sẩm đều thuộc can mộc, không phải tính cay ấm chạy tan thì không thể trừ phong trục tà, kiêm dẫn mọi vị thuốc phong vào đến chỗ có bệnh vậy. Cho nên người lớn thực trúng phong cùng trẻ con cấp kinh phong đều nên dùng…
5. Phối hợp ứng dụng vị thuốc Toàn yết
1. Trị trẻ bị kinh phong
Dùng 1 con bọ cạp, cả đầu đuôi toàn bộ, lấy 4 lá bạc hà gói kín, đặt trên lửa nướng sấy cho khô, cùng nghiền nhỏ, chia 4 lần uống | cùng nước sôi. Bài này cũng trị phong rãi sùi ra miệng. (Kinh nghiệm phương)
2) Trị phong xâm nhập, thấp tý, chân tay không cất lên được, gân khớp co đau.
Trước dùng “Thông quan tán” sau lấy bọ cạp 7 con, đặt trên hòn ngói sao cho vào 1 chữ sạ hương nghiền đều, rượu 3 chén, uống lúc đói, có cảm giác như đã thấu đến khớp đốt thì thôi, chưa thấu tới lại uống, nếu bệnh chưa trừ khỏi hắn, về sau chuyên lấy rễ bà cảo sắc rượu ngày 2 lần uống. (Trực chỉ phương)
3) Trị thận hư tai điếc, đã qua 10 nằm chỉ uống 2 lần là khỏi. Dùng:
Bọ cạp nhỏ 49 con, gừng sống to bằng khối lượng bọ cạp 49 miếng, cùng sao đến từng khô làm mức; nghiền nhỏ rượu ấm điều uống. Đến canh một canh 2 lại uống lần nữa, đến sau không hại gì, ngày thứ 2 thấy như có tiếng sênh tiếng leng keng là tốt. (Đỗ Nhâm phương).
4) Trị tại tự nhiên điếc đặc. Bọ cạp bỏ độc nghiền nhỏ, rượu điều uống 1 đồng cân, trong tai nghe có tiếng nước là công hiệu. (Chu mật Chí Nhã Đường tạp sao phương)
5) Trị mọi độc lở sưng, Toàn yết 7 con; Chi tử 7 quả; Dầu vừng Sắc đun đến đen bỏ . bã, cho sáp ong vào hóa thành cao mà đắp.
6) Trị mọi bệnh trĩ phát ngứa
Dùng bọ cạp không câu nệ nhiều hay ít sao khói hun, bèn hiệu nghiệm ngay. Phép bí vậy. (Tụ chân phương).
7) Trị răng bị phong nhức đau. Bọ cạp 3 con Buồng ong 2 đ.cân. Sao nghiền nhỏ xát vào. (Trực chỉ phương)
8) Trị thiên chính đầu phong, khí công lên đầu không chịu nổi, dùng:
Bọ cạp 21 con Địa long 6 con Dế mèn (thổ cẩu) 3 con Ngũ bội tử 5 đ.cân. Cùng nghiền nhỏ, hòa rượu đắp trên huyệt thái dương. (Thổ cẩu tức lâu cô, dế mèn). (Đức sinh đường kinh nghiệm phương) .
9) Trị tại có mủ sưng đau.
Đuôi bọ cạp 7 cái bỏ độc, sấy khô, cho vào nửa đ.cân Xạ hương, nghiền nhỏ, cho chút ít vào trong tai, ngày đêm 3 hoặc 4 lần, lấy khỏi làm mức. (Dương thị Gia tăng phương).
10) Trị tràng phong ra máu dùng:
Bọ cạp khô (sao) Bạch phàn sao khô đều 2 lạng nghiền nhỏ, mỗi lần uống nửa đồng cân, nước cơm điều uống. (Thánh huệ phương).
11) Trị tiểu tràng sán khí:
Dùng bọ cạp loại nhỏ chặt sấy khô nghiền nhỏ, mỗi lúc phát đau uống 1 đồng cân, Cho vào nửa chữ (0,15 gam) sạ hương, rượu ấm điều uống, phút chốc lại uống thần hiệu.
Nguồn: L/y Hy lãn
Xem thêm: