Vị thuốc Xa tiền [mã đề] – Còn gọi: Ngưu nhĩ tủa khóa (Giang Tô nghiệm phương thảo dược tuyên tập). Ngưu điểm thái, hoàng mô diệp (Thượng Hải thường dụng Trung thảo dược thủ san). Áp cước bản, mã đề thảo, 9 mã thảo, điền ba thái (Hồ Nam dược vật chí). Ngũ cân thảo (Mân Nam dân gian thảo dược). Tiền soạn thảo (Nam Ninh thị dược vật chí). Đả quan tư thảo (Giang Tô thực dược chí). Phạn chùy thảo, thất tinh thảo, ngũ căn thảo, hoàng mô qui thảo (Phúc Kiến dân gian thảo dược). Chư nhĩ thảo(Thanh hải dược tài). Địa đởm đầu, bạch quán thảo (Trung Quốc dược thực chí). Cáp mã thảo (Điền Nam bản thảo).
– Tên khoa học: Plantago asiatica L . Thuộc họ Mã đề (Plantaginaceae)
Mục Lục
1. Bộ phận làm thuốc, thu hái và bào chế
Bộ phận làm thuốc:
Cây xa tiền cho ta các vị thuốc sau đây:
+ Xa tiền tử:
Semen plantaginis là hạt phơi hay sấy khô.
+ Xa tiền thảo hay mã đề thảo:
Herba plantaginis là cây trừ bỏ rễ phơi khô.
+ Lá xa tiền, lá mã đề:
Folium plantaginis là lá tươi hay phơi hoặc sấy khô.
Thu hái: Thu hái vào tháng 7-8, quả chín thì hái toàn cây đưa về loại bỏ tạp chất, phơi hay sấy khô.
Bài chế:
+ Muốn lấy hạt thì đập rũ lấy hạt, rây qua rây rồi phơi khô. Không phải chế biến gì đặc biệt.
+Dùng lá, có thể hái quanh năm, có thể dùng tươi hay khô.
Bảo quản: Để nơi khô ráo, tránh ẩm
2. Tác dụng dược lý vị thuốc Xa tiền
1) Tác dụng trừ đờm:
Mèo gây mê miệng uống thuốc sắc xa tiền lg/kg có thể khiến đường hô hấp niêm dịch bài tiết tăng thêm.
2) Tác dụng kháng khuẩn:
Thuốc ngâm nước xa tiền ở trong ống nghiệm đối với một số chân lan (fungus) gây bệnh có tác dụng ức chế với mức độ khác nhau. Dịch cồn chiết xuất xa tiền ở trong ống nghiệm giết chết loài leptospira so với thuốc sắc nước tốt hơn.
3) Tác dụng khác:
Trong xa tiền hàm chứa một heteroside là plantagin với lượng nhỏ có thể khiến tim đập dần chậm, biên độ thêm to, huyết áp lên cao. Lượng lớn có thể dẫn đến tạng tim bị liệt huyết áp giáng thấp (thỏ). Nó còn có thể khiến hô hấp sâu, to mà chậm, đồng thời có tác dụng chấn ho, xúc tiến chi khí quản và đường tiêu hóa bài tiết. Có thể xúc tiến sự vận động của tử cung và ống ruột. Độc tính rất nhỏ. .
– Độc tính:
Dung dịch nước keo quả xa tiền cho tiêm vào xoang bụng chuột con, nửa số lượng dẫn đến chết là 1,7 gam/kg, chuột lớn cho miệng uống là 3g/kg, cộng 28 ngày, chó mỗi ngày miệng uống 3 cùng 5 gam/chỉ cộng 3 tuần, đều không thấy khác thường rõ rệt.
Cây mã đề
3. Vị thuốc Xa tiền theo Đông y
– Tính vị: Ngọt, lạnh, không độc.
– Vào kinh: Can, tỳ, phần khí thủ thái dương dương minh.
– Công dụng: Lợi thủy, thanh nhiệt, sáng mắt, trừ đờm.
– Chủ trị: Trị tiểu tiện không thông, đái dắt đái đục, ra khí hư, đái máu, hoàng đản thủy thũng, lợi nhiệt, tiết tả, mũi ra máu, mắt đỏ sưng đau, hầu tý nhũ nga, ho hắng, da dẻ lở loét.
+ Biệt lục: Chủ vết đâm chém, ngừng máu, mũi ra máu, ứ máu, huyết hà, đại tiện ra máu, tiểu tiện đỏ, ngừng phiền, hạ khí, trừ trùng nhỏ.
+ Đào Hoằng Cảnh: Chữa tiết tinh.
+ Dược đối: Chủ âm hội âm nang sưng).
+ Dược tính luận: Chủ đái máu, có thể bổ 5 tạng. na mắt, lợi tiểu tiện, thông 5 chứng lâm.
+ Điền Nam bản thảo: Thanh lý nhiệt, lợi tiểu tiện, tiêu thủy thũng. .
+ Bản thảo đựng ngôn: Chủ nhiệt lỵ ra máu mủ,tắc hầu, có thể tan có thể lợi, có thể thanh..
+ Bản thảo chính: Giã sống lấy nước uống trị ly nhiệt, càng trục khí lúng (bí đái) lợi thủy.
+ Bản thảo bị yếu: Hành thủy tả nhiệt mát huyết. + Sinh thảo dược tính bị yếu: Trị đái trắng đục. + Y lâm soạn kêu: Giải độc rượu.
+ Khoa học đích dân gian dược thảo: Trấn ho trừ đờm.
+ Quý Châu dân gian phương dược tập: Tri ngoài độc lở định sưng.
+ Hồ Nam dược vật chí: Trừ đờm ngừng ho, hoạt thai, giáng hỏa, tả nhiệt, trừ thấp tà, bỏ thấp nhiệt ở bàng quang, tan huyết tiêu sưng. Trị mắt có hỏa, trẻ con thức ăn tích, da dẻ lở loét, hầu tý.
* Cách dùng lượng dùng:
Uống trong: Sắc uống 3 – 5 động cân, hoặc giã nước.
Dùng ngoài: Giã đắp:
* Kiêng kỵ:
Lá xa tiền gia nước uống nóng chữa hóa thịnh tiết tinh rất nghiên nếu hư trơn tình khí cấm dùng
4. Phương chọn lọc có vị xa tiền
1) Trị tiểu tiện không thông
a) Xa tiền từ thảo 1 cân, nước 3 thăng, sắc lấy 1,5 thăng chia 3 lần, uống.. (Trửu hậu phương)
b) Xa tiền thảo tươi giã lấy nước tự nhiên nửa chung, cho 1 thìa mật điều uống. . (Nhiếp sinh chúng diệu phương)
2) Trị đái ra máu:
a) Xa tiền thảo giã vắt nước 5 hợp, lúc bụng đói uống. (Ngoại đài).
b) Xa tiền thảo, địa cốt bì, hạn liên thảo đều 3 đồng cân, sắc uống. (Mân Đông bản thảo)
3) Trị ra khí hư:
Rễ xa tiền thảo 3 đồng cần giã nhừ, cùng nước vo gạo nếp uống. (Hồ Nam dược vật chí)
4) Trị lỵ nhiệt:
Lá xa tiền thảo giã vắt lấy nước 1 chung, cho 1 hợp mật vào, cùng sắc 1 – 2 lần sôi, chia 2 lần uống ấm. (Thánh huệ phương)
5) Trị tiết tả: Xa tiền thảo 4 đồng cân, thiết mã tiền 2 động cân, cùng giã nhừ. để mát uống. (Hồ Nam dược vật chí)
6) Trị hoàng đản: Bạch xa tiền thảo 5 động cân, quan âm loa (ốc quan âm) 1 lạng, thêm rượu 1 chén sắc uống. (Mận Đông bản thảo)
7) Trị cảm mạo: Xa tiền thảo, trần bì đều vừa là phải sắc uống. (Nội Mông Cổ – Trung thảo dược tân y liệu pháp tư liệu tuyên biên).
8) Trị mũi ra máu: Lá xa tiền thảo nghiền sống hòa nước uống. (Bản thảo đồ kinh)
9) Trị cao huyết áp: Xa tiền thảo, ngư tinh thảo đều 1 lạng sắc nước uống. (Triết Giang dân gian thường dụng thảo dược).
10) Trị mắt đỏ sưng đau: Xa tiền thảo vắt lấy nước tự nhiên, hòa bột phác tiêu, lúc đi nằm đồ lên trên nhãn bào, sáng sau rửa đi. (Thánh Lễ tổng lục)
11) Trị mắt hỏa bốc: Rễ xa tiền thảo 3 đồng cân, thanh ngư thảo, thạch cao Sống đều 2 động cân, sắc nước uống. (Hồ Nam dược vật chí)
12) Trị hầu tý nhũ nga:
Hà mô 9, phượng nhãn thảo giã nhừ, cho vào thịt quả mơ phơi sương nấu với rượu chút ít, lại nghiền vắt lấy nước dùng lông ngan sạch thấm thuốc quét vào hầu. (Dưỡng kha mạn bút) .
13) Trị sưng mang tai: Xa tiền thảo 1 lạng 3 đồng cân, sắc nước uống, rồi đắp ấm bụng cho ra mồ hôi. (Hồ Nam dược vật chí).
14) Trị ho 100 ngày: Xa tiền thảo 3 động cân, sắc: nước uống. (Hồ Nam dược vật chí)
15) Trị đờm ho suyễn súc, ho ra máu: Xa tiền thảo tươi 2 lạng, sắc: thêm một mùa đông 5 đồng cất hoặc bằng đường 1 lạng uống. (Mân Đông bản thảo)
16) Trị kinh phong: Rễ xa tiền tươi, rễ gia các vị đều 2 đồng 5 phần nước sắc uống (Hồ Nam dược vật chí)
17) Trị trẻ con bệnh động kinh: Xa tiền thảo tươi 5 lạng vắt lấy nước thêm một mùa đông 5 đồng cân sắc uống. (Mân Đông bản thảo).
18) Trị thấp khí eo lưng đau: Hà mô thảo liền cả rễ 7 cây. R5 hành trắng 7 củ, táo 7 quả, rượu 1 bình nấu thường uống. (Giản tiện đơn phương)
19) Trị vết đâm ra máu không ngừng: Giã xa tiền lấy nước đắp vào. (Thiên kim phương)
5. Lâm sàng báo cáo
1) Chữa viêm khí quản mãn tính:
Đem xa tiền thảo chế thành miếng cao ngâm (mỗi miếng 0,5g) ngày uống 2 lần mỗi lần 2 miếng (lượng mỗi ngày tương đương với thuốc sống 1 lạng) sơ bộ quan sát 175 giường, lứa tuổi đều trên 50 tuổi qua uống thuốc 1 – 2 tuần, lần sàng khỏi hoàn toàn 11 giường, công hiệu rõ 33 giường, chuyển tốt 92 giường. Tổng có hiệu suất là 77,7% trong đó uống thuốc 2 tuần hiệu quả tốt hơn 1 tuần là rõ rệt. người thế chất tốt so với người thế chất kem kết quả tốt hơn. Trong thời gian uống thuốc trừ cá biệt có bụng trên không thích ứng ra, chưa thấy phản ứng xấu: Ngoài ra, có người thử dùng xà tiền thảo ngâm cho ra dịch, mỗi lần 2ml tiêm dưới da, chữa 20 giường loại viêm chi khí quản mãn tính, nói chung sau 10 ngày tiêm, ho lắng khạc đờm thấy giảm nhẹ. sau 1 liệu trình 30 ngày thấy khỏi hoàn toàn. Có người thử dùng thuốc sắc 60 xa tiền thảo (ngày uống 3 lần, mỗi lần 20 – 40ml) chữa bệnh nhân ho 67 giường (lấy loại bệnh viêm chi khí quản mãn là nhiều phần nhiều ho trên 1 tuần hoặc qua uống thuốc tây không khỏi) kết quả chuyển tốt 40 giường, chuyến tốt rõ rệt 5 giường, khỏi hoàn toàn 11 giường. vô hiệu 11 giường, tổng có hiệu suất là trên dưới 80%).
2) Chữa bệnh lý vi khuẩn mãn cấp:
Dùng lá xa tiền thảo tươi chế thành 100% thuốc sắc, mỗi lần uống 60 – 120ml (có thể nhiều đến 200ml) mỗi ngày 3 – 4 lần, uống liền 7- 10 ngày. (ly khuấn mãn tính có thể dài đến 1 tháng) cộng quan sát 88 giường, trị khỏi 63 giường. chuyển tốt 11 giường. Vô hiệu 14 giường, tổng có hiệu suất là 84.
Trong đó cấp tính 43 giường, qua 1- 2 liệu trình (ngắn nhất là 7 ngày. dài nhất là 45 ngày chữa khỏi 35 giường, chuyển tốt 7 giường, vô hiệu 1 giường. Bình quân 1,3 ngày lui nóng, bụng đau đi nhanh một rặn bình quân 5.2 ngày và 2 ngày tiêu tan; Số lần đại tiện, tiện ra máu mủ hoặc niêm dịch, bình quân 4.7 ngày và 5.1 ngày khôi phục bình thường. 15 giường đại tiện nuôi cấy dương tính, bình quân 7,3 ngày chuyển âm tính.
Qua theo dõi nhận xét xa tiền thảo chữa lý khuẩn không những có thể lợi niệu ngừng tả, vả lại có tác dụng ngừng máu, tiêu viêm và có hiệu năng kháng khuẩn nhất định. Cách dùng lấy lượng thuốc lớn, cứ 4 giờ 1 lần là hiệu quả rất tốt. Đối với giường bệnh mãn tính. liệu trình có thể đến trên 1 tháng.
Nguồn: L/y Hy Lãn
Xem thêm: