Bài thuốc Thanh vị tán – Xuất xứ: Tỳ vị luận – Công dụng: Thanh vị lương huyết
Mục Lục
1. Thành phần bài thuốc – Tác dụng chủ trị
| Hoàng liên (quân) 1g | Sinh địa (thần) 1g |
| Đương quy thân (tá) 1g | Đan bì (tá) 1g |
| Thăng ma ( thần kiêm sứ) 2g |
Cách dùng: Tán hột, lấy 1,5 chén nước, sắc còn 1 chén, để nguội, uống hết 1 lần. Có thể chuyển thành thuốc thang theo lượng trên, gia giảm sắc uống.
Tác dụng: Thanh Vị lương huyết. Trị Vị tích nhiệt, răng đau.
Kiêng kỵ: Không phải thực hỏa, người dương hư không dùng.
2. Phân tích bài thuốc – Ứng dụng lâm sàng
Phân tích bài thuốc:
Chứng của bài này phần nhiều do vị có tích nhiệt gây ra. Hoàng liên đắng hàn, có tác dụng tả hoả ở Tâm là chủ dược; Sinh địa, Đơn bì dưỡng ấm, thanh nhiệt, lương huyết, chỉ huyết; Đương quy dưỡng huyết, hoà huyết; Thăng ma thanh nhiệt, giải độc, dẫn thuốc vào kinh Dương minh. Các vị hợp lại thành bài thuốc có tác dụng thanh Vị hoả, lương huyết nhiệt.
Ứng dụng lâm sàng
Bài này dùng trị đau răng. Tuy nhiên cũng dùng bài này gia giảm để trị các chứng Vị nhiệt, hoả uất. Bài này có thể trị đau thần kinh tam thoa, viêm miệng.
Gia giảm :
+ Táo bón, thêm Đại hoàng, Mang tiêu.
+ Miệng khát, thích uống nước lạnh, bỏ Đương quy thêm Huyền sâm, Thiên hoa phấn để dưỡng âm, sinh tân.
+ Đau răng do phong hoả, thêm Phòng phong, Bạc hà để khu phong.
3. Trích dẫn y văn
+ Theo đường vận hành của kinh lạc, kinh túc Dương minh đi từ ngoài mũi vào hàm răng trên, kinh thủ Dương minh đi lên gáy xuyên qua má vào hàm răng dưới, đau phần nhiều có quan hệ với hoả tà của Dương minh. Đồng thời, vị là phủ nhiều khí, huyết, vị nhiệt thì huyết cũng nhiệt, cho nên bài này ngoài việc thanh trừ nhiệt ở Dương minh, còn thêm những thuốc lương huyết, dưỡng huyết làm tá. Lý Đông Viên khi chế ra bài này, tuy chuyên về trị đau răng mà lập ra, nhưng những chứng vị nhiệt, huyết nhiệt mà hoả uất, đều có thể gia giảm để dùng.
Sách “Y phương tập giảỉ” chép bài thuốc này có Thạch cao, thì công dụng thanh Vị lại càng rõ. Nếu đại tiện bí kết, có thể thêm Đại hoàng để đưa nhiệt đi xuống, sẽ có công hiệu nhanh hơn (Thượng Hải phương tễ học).
+ Trong bài thuốc Thăng ma dùng lượng nhiều, nhưng quân dược là Hoàng liên. Lý Đông Viên trong ‘Tỳ Vị luận’ rát chú trọng liều lượng Hoàng liên, có thể tăng giảm liều lượng (mùa hè thì tăng liều). Như vậy chứng tỏ trong bài thuốc vai trò Hoàng liên rất quan trọng, về mặt sinh lý, khí giáng là thuận, hỏa tà công nghịch lên phải hạ giáng. Bài thuốc tên là Thanh vị thì Hoàng liên sở trường thanh vị hỏa dùng làm quân. Thăng ma tính mát, cay tán, thanh nhiệt giải độc, trị răng miệng sưng đau, răng lợi loét, miệng hôi (Dược tính luận) làm Thần. Tại sao Thăng ma làm thần liều lượng lớn nhất? Sách ‘Bản thảo tân biên’ giải thích: ‘Hòa tính bốc lên trên, thuận theo tính thăng của nó thì dễ giải tán, nếu đưa xuống dưới, nghịch tính của nó thì khó trừ khử, do đó tất phải sử dụng Thăng ma lượng lớn’ Thăng ma tác dụng thăng tán uất hỏa, giải độc giảm đau làm thần, trong bài thuốc phối hợp Thăng ma, Hoàng liên tân khai khổ giáng, thăng thanh giáng trọc, thông đạt phục hỏa uất bế. Hoàng liên được Thăng ma để tả hỏa mà không lưu trệ tà khí; Thăng ma được Hoàng liên thì tán hỏa mà không hỗ trợ hỏa thăng lên. Hai vị phối hợp thanh trên, trên dưới, làm cho hỏa bên trong giáng xuống, hỏa phía trên tán phát, nhiệt độc giải, các chứng đau nhức lở loét được giải trừ. Sách ‘Thiên kim phương’ trị miệng sưng lở loét dùng Thăng ma tán bột, ngậm nuốt, có kết quả tốt, đó là mượn sức của Thanh vị tán’ (Trung y vấn đối).
Nguồn: L/y Hoàng Duy Tân
Xem thêm: